Bir Sovyet Kahramanı: Megrel-Laz Lavrenti Beriya

26 Haziran 1953 günü Kremlin’de Merkez Komitesi Prezidyumu ve aynı zamanda Bakanlar Konseyi Prezidyumu’nun toplanması kararlaştırılmıştı. Resmî açıklamaya göre, bu toplantıya başlarında Mareşal Jukov olduğu hâlde askerler de katıldılar. Prezidyum üyeleri onları bir odaya çağırdılar. Laventi Beria’nın vatana ihanet ve karşı-devrimci komplo iddiaları ile tutuklanmasını istediler. Askerler onu tutukladılar ve daha sonra yargılandı. 23 Aralık 1953 günü cezası kurşuna dizilerek infaz edildi.

70 yıl boyunca herkese bu hikâye anlatıldı ve kimsenin dikkatini çekmedi. Oysaki Beria, oğlu Sergo Beria’nın hatıralarında anlattığı üzere, Kremlin’deki önemli bir toplantıya katılmak üzere şehirdeki evinden çıkmadan, Hruşçov’un adamı Maskelenko ve adamları tarafından saldırıya uğramış ve katledilmişti. Olayı haber alan Sergo, eve gittiğinde, kapı ve camların kırıldığını, duvarların ise yüksek kalibreli silahlardan çıkan mermilerle delik deşik edildiğini gördü. Bir müddet sonra muşambayla örtülü bir sedyeyle babasını dışarı çıkarıp zırhlı bir araca bindirdiler. Zaten 26 Haziran sonrası hiç kimse Beria’yı göremedi. Operasyonu yöneten katiller işlerini bitirdikten sonra Kremlin’in yolunu tuttular. Aynı anda, başlarında Mareşal Jukov’un bulunduğu bir başka asker gurubu oraya geldi. Darbecilerin arasında Prezidyum üyesi Hruşcov ve savunma bakanı Bulganin vardı. Bunlar hükümetin diğer üyelerinin önüne fiili durumu koydular. Beria ölmüştü, bu mesele ile ilgili bir şey yapmak gerekti. Hepsi aynı teknedeydi ve suç ortakları olarak işin üstünü örttüler.

Bu adamın gerçek rolünü anlamadan Stalin dönemini anlamak mümkün değildir. O; işe yaramaz, karanlık ve zalim birisi değildi. SSCB’de iktidarı ele geçiren revizyonist döneklerin uydurduğu hikâyenin adamı asla değildi.

Lavrenti Beria, 29 Mart 1899 tarihinde, Abhazya Merkheuli’de doğdu. Megrel-Laz halkına mensuptu. Mühendislik tahsili yaparken Mart 1917’de Bolşeviklere katıldı. Devrim sırasında Bakü Şehir Sovyet’inin bir üyesiydi. Yirmi yaşındayken Menşevik Gürcistan’da yasadışı bir örgüt ağının başındaydı. Ülke Bolşeviklerin kontrolüne geçtikten sonra haydut çeteleriyle mücadele etti ve çok başarılı oldu. Ordu Kızıl Yıldızı nişanı ile ödüllendirildi.1929’a doğru hem Transkafkasya GPU başkanı hem de bölgede GPU’nun tam yetkili temsilcisi oldu. 1931 güzünde Gürcistan Komünist Partisi’nin birinci sekreteri oldu. Bir yıl sonra Transkafkasya bölge komitesi birinci sekreterliğine seçildi.

Bölge tarım ve sanayi bakımından sefil ve açtı. Beriya önce zorla kollektivizasyonu durdurdu. Zira kolhozlarda halkın ihtiyacı olan ekmek ve mısır üretilmiyordu. Kolhozlar çok hızlı bir şekilde zenginleşmeye başladı. 1939’da hiçbir zorlama olmadan üreticilerin yüzde 86’sı kolhozlarda toplanmıştı. Sanayi alanında ise daha da etkin çalıştı. İlk beş yıllık plan döneminde Gürcistan ve Transkafkasya’da sanayi üretimi altı kat arttı. İkinci beş yıllık planda beş kat daha. Hazar denizinde platform kurma işine Beria zamanında başlandı. Transkafkasya onun zamanında tatil başkenti oldu. Keza Gürcistan, 1938’de eğitim seviyesi itibariyle Sovyetler Birliği’ndeki başlıca yerlerden birisi oldu. Kısacası Beria, Transkafkasya’da birinci adam olduğu yedi yılda, geri kalmış cumhuriyetlerin üretimini öyle bir yükselti ki bunlar 90’lı yıllara kadar Sovyetler Birliği’nin en zengin bölgeleri arasında yer aldı.

Bu başarılar Stalin’in gözünden kaçmadı. 1938 Temmuz ayında NKVD bünyesindeki Devlet Güvenlik Başmüdürlüğü’nün yeni şefi oldu. Yejov, tasfiyeler sırasındaki aşırılık ve keyfilikler nedeniyle görevinden alınınca İçişleri Komiseri oldu ve bu görevini 1945 senesine kadar sürdürdü.

YEJOV, şiddeti çalışmanın ana unsuru hâline getirdiği için, NKVD bu kadroları ve operasyonlarıyla hem iktidar hem de ülke için tehlikeli bir hâle gelmişti. Kadroların büyük bölümü iç savaş yıllarından kalmaydı; az eğitimli, disiplinsiz ve zalimdiler. Stalin, canavarı dizginlemek için Aralık 1938’de Beria’ya görev verdi. Beria en tehlikeli devlet organının kontrolünü ele aldı. Çeka organlarını iyice temizledi. Eş zamanlı olarak, şikayetlerin incelenmesi ve davaların gözden geçirilmesi süreci de başladı. 1937-38’de ordudan siyasi sebeplerle atılanların yüzde 40’ı geri döndü. Yejov döneminde mahkûm edilmiş 630 bin kişiden 180 bini, 1941 senesine kadar kamplardan ve hapishanelerden salıverildi. Tutuklu yüzlerce bilim adamı ve teknisyen vardı. Bunların çalışması ülke için son derece gerekliydi. Savaş yaklaşıyordu. Bunlar da serbest bırakıldı.

Troçki Operasyonu

Stalin, İspanya deneyiminin de gösterdiği gibi, Troçki ortadan kalkmadığı sürece, Sovyetler Birliği’ne yönelik emperyalist saldırı durumunda uluslararası komünist hareket içindeki müttefiklere güvenemeyeceğini düşünüyordu. Şayet aralarına sızan Troçkistlerle uğraşmak zorunda kalırlarsa, düşman hatlarının gerisinde yapılacak sabotaj eylemleri ve gerilla mücadelesinde büyük zorluklarla karşılaşılacaktı. Trocki, bölünme yaratarak, dünya komünist hareketine hâkim olmak için faaliyetlere girişmişti. Çabaları hem Stalin hem de SSCB’ye zarar veriyordu. Stalin’e meydan okuması komünist hareket içindeki kargaşa ortamını besliyor ve 1930’larda Batı Avrupa ve Almanya karşısındaki konumu zayıflatıyordu. Onun ortadan kaldırılması hâlinde karşı devrimci hareket bitecekti. Operasyonu organize görevini Beria’ya verdi. Operasyon 1940 senesinde yapıldı.

Savaş başladığında 30 Haziran günü olağanüstü bir iktidar organı kuruldu. GKO’nun başkanı Stalin oldu.5 kişinin arasında Beriya’da vardı (Diğerleri: Molotov,Malenkov,Voroşilov.) Omuzlarına her gün yeni bir savunma alanlarının sorumluluğu yüklendi. Şubat 1942’den itibaren silah ve cephane üretiminden sorumlu oldu. Aynı kış tank üretimi de ona emanet edildi. 1944’te GKO Operatif Büro Başkanı ve komitenin başkan yardımcısı oldu. Fiiliyatta, ülkede Stalin’den sonra ikinci kişiydi. Çekist ve parti aktivisti olmanın ötesinde harika bir üretim örgütleyicisiydi. 1945’te Sovyetler Birliği’nin varlığının bağlı olduğu atom projesi de tam bu nedenle ona emanet edildi. Savaş yıllarındaki başarılı ekonomi politikaları, sanayi tesislerinin inşasında oynadığı rol, atom projesi ve ikinci nükleer denemeyi başarıyla yönetmesiyle halkın gözünde büyük itibar kazandı. Politbüro da hatta bütün SSCB’de başka tek bir kişi daha, önem itibariyle, yetki itibariyle ve kişilik itibariyle Beriya’nın yerine getirdiği görevlerin yanına bile yaklaşabilmiş değildi. Stalin’in doğal halefiydi.

1945 senesi aralık ayında, başbakan yardımcısı ve bir numaralı sorun Özel Devlet Komitesi’nin başkanı oldu. Bu tarihten sonra görevini ilgilendiren bir mevzu olmadıkça yurtiçi ve dışındaki güvenlik ve istihbarat operasyonlarını denetlemeyi bıraktı.

Megrel-Laz Operasyonu

Megreller, Stalin’in en güvendiği Gürcü azınlık olan Guryalılarla tarihi bir düşmanlık içindeydi. Gürcistan’da güvenlik servisi ve savcılık bürosunda görevli bürokrat personelin büyük kısmı Megrellerden oluşuyordu. Aynı zamanda parti mekanizmasında da etkiliydiler. Stalin, Megrellerin Paris’de faaliyet gösteren ayrılıkçı Megrel Derneği ile ilişkide oldukları iddiasıyla 1951 yılında harekete geçti. Gürcistan İçişleri Bakanı Megrel Bziava, eski Güvenlik Bakanı Megrel Rapaya, Başsavcı Sonya ve

akademisyen Sarya’nın tutuklanmasını emretti. Beria’yı, Megrel ayrışmasına karşı sert önlemler alması ve o sırada parti sekreteri olan en yakın ortağı Çarkviani’nin görevine son vermesi için Tiflis’e gönderdi. Beria bu görev kapsamında Megrellerin çıkardığı dergiyi de kapattı.

Megreller olayı onu devirmek için hazırlanmış bir tezgahtı.

Stalin 1 Mart 1953’te felç geçirdi ve 5 Mart günü öldü. Beria, o günün akşamı hem milis kuvvetleri hem de güvenlik aygıtını içine alan genişletilmiş İçişleri Bakanlığı’nın başına getirildi.

Beria yurt içindeki durumu değiştirebilmek adına yalnızca iki girişimde bulundu. Cumhuriyetlerde liderlik makamına yerel halktan insanları getirmek, Rus vatandaşlarını ise yardımcı görevlere atamak gerektiğini vurguluyordu. Yerel kültürlerin ve dillerin yayılmasını teşvik etmek gerektiğini söylüyor, özellikle de sosyalist fikirlere sempatik yaklaşacak yeni bir aydın kuşağı oluşturmakla ilgileniyordu. Parti aygıtının yetkilerini azaltmak ve Rus olmayan azınlıklara karar alma mekanizmalarında geniş ortaklık tanımak konusunda çalışmalar yürütüyordu. Keza Tito ile barışmak ve Doğu Almanya’nın özerk bölge olması karşılığında Batı Almanya ile birleşmesi projesi konusunda zemin yokluyordu.

Stalin döneminde mağdur olanlar ile ilgili geniş çapta bir iade-i itibar kampanyası başlattı. 1953 mart ayı sonunda “doktorlar” ve “siyonist komploya” karışanlar affedildi. Stalin tarafından başlatılan Megreller soruşturmasına son verdi. Gürcistan Parti Komitesi sekreterleri Baramya Sarya’nın yanı sıra ağır işkencelerden geçen Rapaya, Beria’nın emriyle serbest bırakıldı.

Beria bizde baskı dönemiyle anılır. Bunun aslı astarı yoktur. Kötü şöhretli NKVD’nin şefi, 1934-1936’da Yagoda, 1936-1938’de ise Yejov idi. Savaş sonrası baskı dönemi de Beriya yönetici organlarda değilken sürmüştür. 1953’te bu organlara girince ilk işi bu baskıyı durdurmak oldu. Zaten 1945-1949 döneminde en önemli uğraşı, ABD’nin dengeleri değiştirecek atom silahı karşısında atom sırlarının çalınması işiydi.

Beriya Niçin Katledildi?

Hruşçov’un yalan tarihinde, Lavrenti Beria’nın vatana ihanet ve karşı-devrimci komploya teşebbüs ettiği için tutuklanıp infaz edildiği anlatılır. Onun hükümeti devirerek iktidarı ele geçirmek adına hiçbir plan içinde olmadığı bugün ortadadır. Beria’nın bürokrasi içinde bir güç tabanı bulunmuyordu, dolayısıyla böyle bir fikrin peşinde koşamazdı. Attığı adımlar, hem iç hem de dış siyasette kararlı bir ses ortaya koymak istediğini gösteriyor.

Beria, 25 Haziran günü 10 günlük Almanya ziyaretinden dönmüştü. Ajandasında 26 Haziran günü için tek bir gündem vardı. Eski Güvenlik Bakanı, Huruşçov’un adamı İgnatyev’i tutuklatmak. Bunu 25 Haziran günü Malenkov’a söylemişti. Beria’nın oğlu Sergo hatıralarında, 26 Haziran günü sabahı babasının daçadan çıkarken İgnatyev’i tutuklatacağını söylediğini yazıyor. İgnatyev, Stalin’in ölümünden önceki 3 ay süresince onun en yakınındaki kişi ve baş korumasıydı. 1 Mart günü felç geçiren Stalin’i ziyaret eden Beria, o gün ve sonrasında yaptığı araştırmalarda, ona kurulan komplo ile ilgili birtakım bilgilere erişmişti. Oklar İgnatyev’i gösteriyordu ve onu tutuklatarak Stalin’in ölümündeki sır perdesini aralayacağını düşünüyordu. Lakin bu bilgiyi Malenkov, Hruşçov’a iletince, operasyonun kendilerine kadar uzayacağından endişelen Hruşçov-Bulganin çetesi, karşı bir darbe ile Beria’yı katletmekte tereddüt etmediler.

Gerek Batı’da ve gerekse Rusya’da bugün, Beria’nın Sovyet tarihinde oynadığı tarihi rolün gözden geçirilmesi yönünde giderek büyüyen bir eğilim var. Belgeler yayımlandıkça gerçekler ortaya çıkacak ve Lavrenti Beria şanlı Sovyet tarihinde hak ettiği yeri alacaktır.

Ahmet Hulusi Kırım

2 Ocak 2023

Kaynakça

İsaac deutscher-Beria’nın davası:Eski show?

Victor Novikov-Beria:Kariyerinin sonu.

Yelena Prudnikova-Beria:Doğmaları ve klişeleri kırmak.

Pavel Subatlatov-Özel Görevler.

Sergo Beria-Beria,Babam:Stalin’in Kremlin’deki Yaşamı.