Doğu’da Devrim Olsaydı
Bugün Doğu Halklarının Birinci Kurultayı’nın üzerinden 104 yıl geçti.
7 gün süren kongreye Kafkaslar, Orta Asya, Afganistan, Mısır, Hindistan, Çin, Kore, Suriye, Türkiye, Japonya ve diğer ülkelerden 1891 delege katıldı. Fikri ortaya çıkaran Azerbaycan Devleti Başbakanı Neriman Nerimanov’du.
Nerimanov’a göre Azerbaycan, Doğu’da devrimin bayrağı gibi hareket ederek, devrimin dünyaya yayılmasında esas kapı olmalıydı. Müslüman Doğu’da kurulan yeni bağımsız sosyalist cumhuriyet, Azerbaycan Sosyalist Konsey Cumhuriyeti, tüm Doğu’ya örnek olmalıydı. Bu nedenle 1920-1922 yıllarında Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti, Türkiye ve İran’daki devrimcilere hem maddî hem de askerî destek vermekteydi. Ancak 1920’li yıllarda her iki ülkede de sosyalizm fikrinin taraftarlarının sayısı azdı ve Azerbaycan SSC liderliğinin isteklerinin aksine 12 Mart 1922’de ZSFSR’nin kurulması Nerimanov’un dünya devrimi fikrinin gündemden düşmesi ile neticelendi. Nerimanov’un bu fikrinin güncelliği, 1940’lı yıllardan sonra Doğu ülkelerinde yeniden gündeme gelecekti.
“Nerimanov’un dünya devrimi fikri gerçekleşseydi ne olurdu?” diye sorulabilir.
Nerimanov’un plân ve tezlerine göre devrimci hareket, Doğu’da ağırlıklı olarak İran, Hindistan ve Afganistan’a doğru genişlemiş olsaydı, bugün yeryüzünde İngiltere, Fransa ve ABD gibi emperyalist devletler olmayacaktı. Uçlarda Devrimimizin Tarihi Üzerine adlı kitabında, fikirlerinin Doğu’ya taşınırsa ve Doğu halklarının ulusal kurtuluş hareketleri desteklenirse, başta İngiltere olmak üzere tüm Avrupa’nın ayağının Doğu’dan kesileceğini defalarca kaydeder. Böylece Avrupa emperyalizmi başlıca ekonomik pazarlarından mahrum kalacaktı. Böylece Doğu’yu saran sosyalist devrimin kıvılcımları Avrupa’da da alevlenecekti.
Ancak söz konusu dönemde Doğu ülkelerinin bu fikre hazır olmaması ve önce sosyalist cumhuriyetlerin, ardından da SSCB’nin Avrupa emperyal başkenti karşısında zayıf kalması dünya devriminin gerçekleşmesine izin vermeyecekti.
Əli Novruzov
1 Eylül 2024
* * *
Bu gün Şərq xalqlarının I qurultayınından 104 il keçdi.
7 gün baş tutan qurultaya 1891 nümayəndə —Qafqaz, Orta Asiya, Əfqanıstan, Misir, Hindistan, Çin, Koreya, Suriya, Türkiyə, Yaponiya və digər ölkələrdən 37 millətin nümayəndəsi gəlmişdi. İdeyanın müəllifi Azərbaycan ŞC-nin Baş naziri Nəriman Nərimanov olmuşdur.
Nərimanova görə Azərbaycan Şərqdə inqilabın bayraqdakı kimi çıxış edərək inqilabın dünyaya yayılmasında əsas qapı olmalı idi. Müsəlman şərqində qurulan yeni müstəqil sosialist respublika- Azərbaycan Sosialist Şura Cümhuriyyəti bütün Şərq üçün nümunə olmalı idi. Məhz buna görə də 1920-1922-ci illərdə Azərbaycan Şura Cümhuriyyəti Türkiyə və İrandakı inqilabçılara həm maddi, həm də hərbi dəstək verirdi. Lakin 1920-ci illərdə hər iki ölkədə sosializm ideyasının tərəfdarlarının sayının az olması və Azərbaycan SŞC rəhbərliyinin istəklərindən kənar olaraq 1922-ci il martın 12-də ZSFSR-in yaradılması Nərimanovun dünya inqilabı ideyasının gündəmdən düşməsi ilə nəticələndi. Nərimanovun bu ideyasının aktuallığı isə bir də 1940-cı illərdən sonra Şərq ölkələrində yenidən gündəmə gələcəkdi.
Sual oluna bilər ki, əgər Nərimanovun dünya inqilabı ideyası baş tutsa idi, nə olardı?
Əgər Nərimanovun planları, tezisləri üzrə inqilabi hərəkat Şərqdə əsas da İran, Hindistan və Əfqanıstana doğru genişlənsə idi bu gün yer üzündə Britaniya, Fransa və ABŞ kimi imperialist dövlətlər olmayacaqdı. Məhz Nərimanov "Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair" kitabında dəfələrlə qeyd edir ki, bizlər ideyamızı Şərqə daşısaq və şərq xalqlarının milli-azadlıq hərəkatlarına dəstək versək başda İngiltərə olmaqla bütün Avropanın ayağı Şərqdən kəsiləcək. Bununla da Avropa imperializmi özünün başlıca iqtisadi bazarlarından məhrum olacaqdı. Beləliklə Şərqi bürüyən sosialist inqilabının qığılcımları Avropada da alovlanacaqdı.
Lakin bəhs edilən dövrdə Şərq ölkələrinin bu ideyaya hazır olmaması və sosialist respublikalarının, daha sonra da SSRİ-nin Avropa imperial-kapitalı qarşısında zəif qalması dünya inqilabının baş tutmasına imkân verməzdi.
* * *
1. Doğu Halkları Kurultayı’nın video kroniği. Bakû, 1-7 Eylül 1920
(Şərq xalqlarının I qurultayının videoxronikası. Bakı, 1-7 sentyabr 1920-ci il.)
Kurultay öncesi toplanmalar
0:02: Yoldaş Zinovyev Delegelerle Birlikte Kısıl Ordu Kulübü Terasında
0:26: Enver Paşa ve en yakın çalışma arkadaşları
Bakû’den kesitler ve petrol üretimi
0:51: Deniz kıyısındaki pansiyonun önünde
1:15: Pazarda
1:21: Çi börek Satıcıları (Doğu Ekmeği)
1:40: Kızıl Azerbaycan
1:50: Alanlarda
1:59: Bibiheybet (Bakû semti) Petrol Kuleleri
2:44: Kuleler
3:13: Kule içinde
3:56: Oluklar boyunca B havuzları
4:18: Petrol Gölü
4:43: Havuzlardan Çamurun Pompalanması
4:49: Sondaj
5:33: Buhar motoru ve hava kompresörü
6:05: Kara Şehir petrol rafinerileri
6:37: Benzin saflaştırma tankları
7:13: Petrol taşıyan tankerler
Kurultay konuşmaları sırasında
7:48: Radek (Kurultayın 2. Oturumunda) “Uluslararası durum ve yabancı ülkelerdeki görevler hakkında”
8:30: Zinoviev ile Karl Radek arasında genel tartışma
8:48: T. Bunyatzade (Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Halk Komiseri)
9:02: Raja Muhammedov Shargy
9:18: Türkiye’den 3. Enternasyonali tanıyan, partisiz delege – Ezilen Doğu’nun savunucusu
9:35: Türkçe, Türkmence, Farsça, Tatar-Kalmukça ve diğer doğu dillerinden baş tercüman
11:12: Kadın İlmi (Sirderya Bölgesi)
11:30: Kaber Şabanova (Azerbaycan delegesi, Presidium üyesi, Eylem ve Propaganda Konseyi Üyesi)
11:58: Tatu-Bulag (Dağıstan)
12:49: Pavloviç (Komintern’in doğu dairesi başkanı)
13:31: Rossmer (Fransa)
14:01: Bela Kun Enver Paşa ve İbrahim Tali’nin sunduğu istidaya ilişkin kararı okuyor
Kurultay’ın kapanışı
14:52: Kurultay bitiş çanı, Başkanlık Divanının üyeleri metinleri imzalayıp Başkan’a sunuyorlar
15:09: Zinovyevin’in kapanış konuşması
16:06: Tüm delegeler Kurultay kapanışında yüksek bir sesle Enternasyonel’i söylüyor