Fatma Şahin, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası ve Antep’in Dönüşümü

“Artık altyapı belediyeciliği bitti.

Sosyal, kültürel belediyecilik yükselen değer.”

[Fatma Şahin – 04 Kasım 2021]

Gaziantep’in dönüşümünü anlamak açısından Fatma Şahin ve Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası’nın faaliyetlerini takip etmek oldukça verimli sonuçlara yol açmaktadır. Dünyada Sovyetler Birliği’nin yıkılması ve Türkiye’de 12 Eylül Darbesi sonrası Özallı yıllarda oturan yeni piyasa düzeninin sonuçlarını göstermesi 90’lı yıllara denk gelecektir.

Hikâyeyi buradan başlatalım.

Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD) Ana Sözleşmesi

Gaziantep’in fon ilişkilerinde adı öne çıkan EBRD’ye Türkiye 1991 yılında, Çek Cumhuriyeti ve Estonya’nın hemen ardından ana-blok ülkelerle birlikte hissedar olmuştur.[1]

Sovyetler Birliği’nin çözülmesinden sonra ilgili coğrafyada kapitalist yeniden yapılandırma misyonu ile ortaya çıkan banka, kuruluş anlaşmasının 1. maddesine göre amacını şöyle tanımlanmaktadır:

“Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin ekonomik gelişmesine ve imarına katkıda bulunmak üzere bankanın amacı çok partili demokrasi, çoğulculuk ve piyasa ekonomisinin esaslarını uygulamayı taahhüt eden Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde piyasa ekonomisine geçişi desteklemek ve özel sektör girişimciliğini geliştirmektir.”

Anlaşmanın 2. maddesine göre banka, “açık piyasa ekonomisine geçişini hızlandırmak ve özel sektör girişimciliğini teşvik etmek amacını uzun dönemde yerine getirmek üzere, üye ülkelere tekelciliğin ve merkeziyetçiliğin kaldırılması, özelleştirme ve ekonomilerinin uluslararası ekonomiyle bütünleşmesi” için bazı “önlemler” alacaktır. Bu önlemler; Özel sektörün desteklenmesi, sermaye ve yönetici akışının sağlanması, sermayenin ihtiyaç duyduğu alt yapı yatırımlarını gerçekleştirmek şeklinde özetlenebilir. Ana sözleşmede bu “önlemlerin” ideolojik çerçevesini piyasa ekonomisi ve kuruluş anlaşmasındaki ifadelerle, “çevresel açıdan uygun ve sürdürülebilir kalkınma” olarak vurgulamaktadır.

Piyasa düzeninin köşe taşlarının oturtulduğu 80’li ve 90’lı yıllarda Sanko Holding’te yöneticilik yapan Fatma Şahin, yeni kurulan Adalet ve Kalkınma Partisi’nden (AKP) 2001 yılında sermaye kontenjanından Gaziantep Milletvekili seçilecektir. 2011’de bakanlık görevine getirilene kadar Sanayi Ticaret ve Enerji Komisyonu, Türkiye-AB Karma Parlamento Komisyonları gibi görevlerde yer almıştır.

2008 yılına gelindiğinde AKP, 1986’dan kendi iktidarına kadar yapılan özelleştirmelerin iki katından fazla özelleştirme yapmış ve neticede deniz tükenmeye yüz tutmuş; bu yıl hazinenin özelleştirmeden elde ettiği gelir nihayetinde düşüş trendine girmiştir.[2]

Türkiye’nin Yeni Statüsü ve Yargısal Muafiyet Anlaşması

Türkiye 24.04.2008 tarihinde EBRD’den “kredi kullanıcı ülke” statüsüne yükselmeyi talep etmiş ve 01.11.2008 tarihinde itibaren bu statüye kavuşmuştur. Bunu takiben 2009 yılında ilk krediler kullandırılmıştır.[3] 2010 yılına gelindiğinde Türkiye ile EBRD arasında bir “İş Birliği Anlaşması” imzalanmış ve bu anlaşmaya göre, banka arşivlerine dokunulmazlık (m.4), banka faaliyetlerine yargı bağışıklığı (m.5), banka mülklerine arama, el koyma, haczedilebilme gibi işlemlerden bağışıklık verilmiştir (m.6).

Yine aynı Sözleşme ile bankanın İstanbul temsilciliğine ek olarak Türkiye’nin diğer illerinde temsilcilik açma hakkı verilmiştir. Bu temsilcilik ve buraya ait ulaşım araçları banka amblem ve bayrağını taşıyabileceklerdir. Bu temsilciliklere kolluk ve asker dâhil hiçbir hükümet yetkilisi giremeyecektir (m.7, 8 vd.). Sözleşme, vergisel muafiyetler, çalışanların bağışıklıkları gibi konuları düzenleyerek devam etmektedir.

28.05.2011 tarih ve 27947 Mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Bakanlar Kurulu Kararı ile sözleşme onaylanmış; bu aşamadan sonra enerji işleri yoğun olmak üzere kullandırılan krediler katlanarak artmıştır. Gaziantep Belediyesi’nin doğalgazlı otobüslerle başlayan EBRD fon hikayesi, bu gelişmelerin hemen sonrasına rastlamaktadır.[4]

COP26 Glasgow’da Gaziantep’in EBRD tarafından “Yeşil Şehir Programına” kabulü için imza töreni, 03 Kasım 2021.

Bu gelişmelerden birkaç ay sonra, yeni kurulan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın ilk bakanı Fatma Şahin olacaktır. Fatma Şahin’i ileride “başka ilkler” beklemektedir.

2012 yılı Gelişmeleri

2012 yılına varıldığında Türkiye’nin banka ile ilişkisini belirleyen önemli düzenlemeler peş peşe gündeme gelmiştir. 17.04.2012 tarihinde EBRD Türkiye strateji belgesini kabul etmiştir.[5] Bundan bir ay sonra Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası Kuruluş Anlaşmasında değişiklik yapılmasına ilişkin 137 ve 138 sayılı Guvernörler Kurulu Kararları 17.05.2012 tarih ve 6310 sayılı Kanunla TBMM’de onaylanmıştır. Aynı ay içerisinde 31.05.2012 tarihinde Ankara’da ikinci EBRD ofisi açılmıştır. Kısa süre sonra, 137 ve 138 sayılı Guvernörler Kurulu Kararları, 11.06.2012 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından onaylanarak 12.06.2012 tarih ve 28321 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır.

Bu iki karara biraz daha yakından bakacak olursak: 30.09.2011 tarihinde banka tarafından onaylanmış olan 137 ve 138 sayılı Guvernörler Kurulu Kararları, 2010 yılı sonunda patlak vererek 2011 yılına yayılan Arap Baharı olarak adlandırılan gelişmeler karşısında iki önceki alt başlıkta özetlediğimiz gibi banka kuruluş amaçlarını değiştirmeksizin faaliyet alanına Güney ve Doğu Akdeniz ülkelerini de katmıştır. Diğer yandan banka hissedarı olmayan ülkelere de özel fonların kullandırılmasının yolu açılmıştır.

Banka bu değişikliğin arka planını şu şekilde açıklamıştı:

“Uluslararası toplum, EBRD’yi Güney ve Doğu Akdeniz bölgesindeki ekonomik yanıtın bir parçası olmaya çağırdı; EBRD’den komünizmin çöküşünden sonra Orta ve Doğu Avrupa ile Orta Asya ülkelerindeki ekonomik dönüşümü desteklemedeki 20 yıllık deneyimini kullanmasını istiyor.”[6]

Fatma Şahin: Gaziantep ve Tüm Belediyelerin Başında, Uluslararası Arenada

Fatma Şahin’in bakanlık dönemini Gaziantep Belediye Başkanlığı takip edecektir. Ancak bu belediye başkanlığı öncekilere benzemeyecektir.

Bakan Şahin’in 2012 yılında imzası bulunan Bütün Şehir Yasası 2014 yılı yerel seçimleriyle yürürlüğe girdiğinde, o artık, tüm köyleri mahalle hâline getirilmiş, en ücra köşesi Büyükşehir Belediyesinin her türlü projesinden etkilenecek olan Antep şehrinin Başkanıdır.

Başkan Şahin’in ilk önemli uluslararası işlerinden birisi, EBRD’nin Türkiye’deki üçüncü ofisini 10.09.2014 tarihinde Gaziantep’te açmak olmuştur. 2014 yılı Türkiye’ye yönelen göç akınının sıçrama yaptığı dönemin tam ortasındadır.

EBRD, doğal gazlı otobüs, güneş enerjisi, yeşil şehir projesi gibi projeleri Büyükşehir Belediyesi ile doğrudan yürütürken; Türkiye’de finanse etmeye başladığı sekiz Şehir Hastanesinden birisi de Gaziantep’tedir. Kamuoyuna “Şehir Hastanesi” olarak tanıtılan tesislerin resmî proje adı ise “Kamu Özel İş Birliği Hastanesi”dir (Gaziantep Hospital PPP).[7] Kamu hazinesinden yabancı şirketlere ciddi kaynak aktarımı ve kamu zararı ile adı bir anılan bu modelde uluslararası sermayenin hâkimiyeti söz konudur. İngiltere ve İspanya örnekleri takip edilerek ilerlenmektedir. Gaziantep Şehir Hastanesi gibi bir kısmı daha açılmadan kredi ödemelerinde sorun yaşayan projelerde hisseler de el değiştirmektedir.[8] Türkiye’deki kamu özel iş birliği hastaneleri, EBRD’nin sağlık sektöründeki fonlama faaliyetlerinin temel ayaklarından birisini teşkil etmektedir.

Gaziantep Kamu Özel İş Birliği (Şehir) Hastanesi inşaatı.

EBRD’nin fonlama faaliyetlerinde merkezine aldığı çevre meselesi, sermaye düzeninin hâkimiyetinin yayılmasında ideolojik bir kolaylaştırıcıdır. Ancak işlevi bununla sınırlı değildir. Bankanın, kamudan sermayeye zenginlik aktarımında kilit rol oynayan kamu özel iş birliği yatırımlarında kreditör rolünün perdelenmesinde de rol oynamaktadır. Bu mesele, enerjinin pahalandırılması yoluyla mülkiyetsizleştirme tehlikesiyle birlikte de ele alınmalı.

2018 yılında Şahin, Belediyeler Birliği Başkanlığına da gelecektir. Bu tarihten sonra, tüm belediyelerin “rehberidir.”[9] EBRD fonlarını takip edecek olursak, 2018 yılından sonraki üç yılda Türkiye belediyelerinin EBRD’den fon sağladığı proje adeti, neredeyse önceki 10 yılda kabul edilen proje adeti kadardır.[10]

Fatma Şahin adı, bu tarihten sonra giderek sıklaşan biçimde yurt dışı gezilerinde, sözleşme imza törenlerinde; pandemi döneminde ise “sosyal puanlama” projesi ile duyulur olacaktır. Şunu söylemiştir: “Ne kadar puanınız varsa o puana karşı bu ödülü (para yardımı vb., –yn.) hak ediyorsunuz çünkü sistemin içindesiniz… yeni bir dünya var.”[11] Şahin bu konuşmayı Koç ile imzaladığı dijital alt yapı sözleşmesinden bir gün sonra yapmıştır.[12] Ancak Şahin’in yoksulları puanlama sevdası en az 10 yıl öncesine, bakanlık yıllarında gitmektedir. Zira kapitalist düzende yoksulluk, ortadan kaldırılmak değil, yönetilmek; yönetilmek için “yeniden tanımlanmak” zorundadır.[13]

Gökçe Kutlu

09 Mayıs 2022

Dipnotlar:

[1] EBRD Ana Sözleşmesi, 13.04.1991 tarih ve 20844 Mükerrer sayılı Resmî Gazete’de (Bu bankaya ile Asya Kalkınma Bankası’na aynı karar ile katılınmış ve aynı Resmî Gazete sayısında) yayımlanmıştır, Resmî Gazete.

[2] Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, 2018 Faaliyet Raporu, s. 54 vd., PDF.

[3] Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası Türkiye’de, EBRD.

[4] Gaziantep CNG Otobüsleri Projesi (Gaziantep CNG Buses Project), EBRD.

[5] Enerji, piyasalaşma ve alt yapı meselelerine odaklanan stratejinin Türkçe özeti için bkz., EBRD.

[6] “EBRD takes a major step forward with plans in response to the Arab spring” (EBRD  Press Office, Arap Baharına yanıt planları ile ilgili büyük bir adım atıyor), 29 Temmuz 2011, EBRD.

[7] Proje, Banka kayıtlarında şu ifadelerle tanıtılmaktadır: “EBRD, Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı tarafından verilen 28 yıllık bir imtiyaz çerçevesinde, Gaziantep ilinde kamu özel ortaklığı (PPP) modelini kullanan bir entegre sağlık kampüsü altyapısını finanse etmeyi düşünmektedir. Proje sağlık kampüsünün tasarlanması, inşaatı, ekipman tedariği ve bakımını içerecektir. Bu PPP kapsamında, imtiyaz sahibi hastane tesislerinin ekipmanlarının tedariğini ve bakımını sağlayacak, sağlık hizmetleri ise Sağlık Bakanlığı’nın sorumluluğunda kalacaktır. Toplam proje maliyeti tahmini 600 milyon Avrodur.” Gaziantep Kamu Özel İş Birliği Hastanesi (Gaziantep Hospital PPP), EBRD.

[8] “Türk Sağlık Bakanlığı web sitesine göre Suriye sınırındaki Gaziantep’teki hastanenin yapımı bu yıl tamamlanacaktı fakat ertelendi. İlk kaynağın söylediğine göre, konsorsiyum hastaneyi 2023 sonunda tamamlamayı planlıyor… Rönesans, ek krediler alabilir, ayrıca %51 hissesini paylaşmak için Kuzey Avrupa veya Japonya’dan getirilmesi düşünülen şirketleri işe katabilir”, Kaynaklar Türkiye’den Rönesans’ın Gaizantep hastanesinin %51’ini alacağını söylüyor. “Turkey’s Ronesans to buy 51% of Gaziantep hospital, sources say”, 16 Kasım 2021, Reuters; “İtalya’dan Webuild SpA, Güney Kore’den Samsung C&T Corp., Türkiye’den Kayı İnşaat ve Actus Portföy Yönetimi’nin sponsorlar olarak yer aldığı Gaziantep Şehir Hastanesi projesinde ortaklar arası sorunların giderilmesinin ardından borç yapılandırması gündeme gelebilir,” 22 Ocak 2021, Bloomberght.

[9] Belediyeler Birliği Tüzüğü’nün 7. maddesi.

[10] Project Summary Documents (Proje Özeti Belgeleri), EBRD.

[11] Twitter.

[12] “Gaziantep Büyükşehir Belediyesi ile KoçSistem’den akıllı şehir iş birliği”, 14 Nisan 2021, AA.

[13] “Yoksulluğa puanlama sistemi!”, 09 Ağustos 2011, HaberTürk.