WeChina: Günlük Yaşamda Dijital Şirketler

Amerikan mallarını kopya etme devri bitti, Çinli teknoloji firmaları küresel pazarı fethetmeye yöneliyor.

Çin dijital ekonomisi Çin’in “dijital refah”ında merkezî bir rol oynuyor. İlk başta Kaliforniya modelinin bir kopyası olarak vücuda getirilmiş dijital ekonomi o günden bu yana başlı başına modern Çin toplumunun dayanaklarından birine dönüştü. Kullanıcı sayılarına, pazardaki egemenliğine ya da üretilen veri miktarına bakıldığında artık en az Silikon Vadisi’ndeki orijinalleri kadar başarılı olduğu görülüyor.

ABD’deki muadilleriyle kıyaslanabilir oranda risk sermayesini çeken Çin dijital şirketleri hakkında, Çin’deki ekonomik gelişmeler konusunun ünlü uzmanı Edward Tse şunları söylüyor: “[Bu şirketler –çn.] Çin’de kuralları yeniden yazarken bir yandan ülkeyi dönüştürüp zaman içinde dünyanın geri kalanına da muazzam etkisi olacak bir pazar yaratıyor.”

Büyük üçlü Alibaba, Baidu ve Tencent (Çin dijital ekonomisinin A–B–T’si), ama ByteDance (TikTok) ve özel araçlarla taksi hizmetine aracılık eden Didi Chuxing gibi daha birçokları da Çin’in dijital topluluğunu meydana getiren mega-şirketlerin arasına girdiler. Çin dijital ekonomisi aynı zamanda ülkenin resmî dijital politikaları ve parti önderliğinin hedefleriyle iç içe geçmiş ve bu politika ve hedeflere giderek daha fazla bağlanmış durumda.

Çin dijital şirketleri, Çin toplumunda bağımsız güç merkezleri hâline geldiler, bu şirketlerin patronları ise artık ölçüsüz biçimde zenginler. Başkan Şi Jinping’e göre hâlâ “dünyanın en büyük gelişmekte olan ülkesi” durumundaki Çin’de bu durum giderek daha çok bir sorun olarak görülmeye başladı. Hatta parti önderliği “eşitsiz gelişme”yi Çin toplumunun baş etmek zorunda olduğu en temel çelişki ilân etti.

Her Şey Nasıl Başladı?

Çin’de internet çağının başlamasının hemen ardından ilk İnternet şirketleri ortaya çıktı. 1998 yılında, Şangay’da Tencent şirketi kuruldu. Bundan kısa bir süre sonra 1999 Şubat’ında Tencent’in QQ adlı uygulaması piyasaya sürüldü. QQ Çin’deki ilk geniş çaplı kullanılan mesajlaşma uygulaması oldu ve cep telefonlarının standart hizmeti olan ve telefon şirketlerinin belli bir ücret karşılığında ilettiği SMS’lerin (kısa mesaj) yerini aldı. Bu uygulama hâlihazırda da yaygın olarak kullanılıyor ve aylık aktif kullanıcı sayısı 1.3 milyar civarında. Tencent, 2011 yılında piyasaya çıkan ve muhtemelen Çin’de günlük olarak kullanılan uygulamaların en önemlisi olan WeChat’in de arkasındaki şirket.

2020 yılını temel alan ve yaklaşık 4.66 milyar (dünya nüfusunun yüzde 59’u) aktif internet kullanıcısının sosyal medya platformlarına göre dağılımını gösteren tablo. CC BY-SA 4.0, Ashersea, Wikimedia Commons aracılığıyla

Yine 1999’da Jack Ma bir internet toptancısı niteliğindeki e-ticaret şirketi Alibaba’yı kurdu; şirket hâlihazırda 939 milyon aylık aktif kullanıcısı ile bir ticaret ve finans devine dönüşmüş durumda. 2003 yılında Alibaba şahıslar ve küçük tüccar ve üreticilere yönelik bir Pazar yeri işlevi gören ticaret platformu Taobao’yu kullanıma açtı. Aynı yıl sunduğu hizmetlerle Çin pazarının hususiyetlerine daha uygun olduğunu ispatlamış olan Alibaba, ABD’li rakibi eBay’i saf dışı bıraktı ve nihayetinde eBay Çin pazarını terk etti. Alibaba’nın Alipay adlı uygulaması 2004 yılında piyasaya sürüldü ve çevrimiçi ödemelerde müthiş bir artışı tetikledi. Bu cazibenin nedeni şu: platform, müşteri üründen memnun olduğunu dile getirene kadar parayı satıcıya aktarmıyor.

Baidu 2000 yılında kuruldu. Şirketin esas işi yüzde 76 oranında yurt içi pazar payı bulunan ve dünyada Google’ın ardından ikinci sırada yer alan arama motorunun yürütücülüğünü yapmak. Google 2010 yılında Çin’den çekildi. Baidu’nun kurucuları olan yazılım geliştiricisi Robin Li Yanhong ve biyolog Eric Xu Yong multi-milyarder internet girişimcileri oldular.

“Çin dijital ekonomisi olgunlaştı ve düzgün biçimde oluşturulmuş uygulamalar üretir hâle geldi. Her ne kadar uygulamalar, çoğunluğu ilk etapta orijinalleri Kaliforniya’da üretilmiş olan ürünlerin taklitleri idiyse de yine de Çin pazarına egemen olmayı başardılar.”

Baidu, Alibaba ve Tencent Çin dijital şirketlerinin “büyük üçlü”sünü meydana getiriyor.

2009’da Şangay’dan Sina Weibo bir mikroblog sitesi olan Wiebo’yu kullanıma açtı. Weibo şu anda Çin’deki en büyük mikroblog sitesi ve genellikle Çin’in Twitter’ı olarak anılıyor. Twitter Çin’de yasaklandıktan sonra oluşan boşluğu Weibo doldurdu ve hâlihazırda 426 milyon aylık aktif kullanıcısı bulunuyor.

2016 Eylül’ünde Pekin merkezli ByteDance firmasının kısa video uygulaması olan Douyin eski adıyla A.me olarak kullanıma girdi. Douyin 613 milyon aylık aktif kullanıcısıyla Çin’deki en başarılı video uygulaması. Kullanıma açılmasından sadece bir yıl sonra uygulamanın uluslararası pazara yönelik bir varyasyonu piyasaya sürüldü: TikTok.

ByteDance ve kurucusu Zhang Yiming için işler başlangıçta pek de iyi gitmiyordu. 2018 gibi yakın bir tarihte bile şirketin ilk başarılı uygulaması olan Neihan Duanzi (“ima yollu şaka”) rejimi eleştiren içerikler sunması gerekçesiyle yasaklandı.

WeChat: Yaygın ve Güvenilmez

WeChat ya da Çin’deki adıyla Weixin tartışmasız Çin’de günlük olarak en çok kullanılan uygulama. Shenzhen merkezli Tencent şirketinin bu uygulamasına günlük erişim Çin’deki internet kullanıcılarının yüzde doksanına denk düşüyor. WeChat son derece basit bir mesajlaşma uygulaması olarak ortaya çıktı ve bugün bile hâlâ kullanıcıya gönderdiği mesajın iletilip iletilmediğine dair bilgi sağlamıyor.

WeChat birçok açıdan WhatsApp’ın benzeri ancak işlevsellik bakımından ondan çok ileride. Zak Dychtwald şöyle yazıyor: “WeChat kullanarak Facebook, Instagram, Skype, WhatsApp, Yelp, Venmo, ApplePay, Groupon, Uber, kısmen Amazon ve benzeri birçok farklı uygulamanın özelliklerine bir arada erişmeniz mümkün.” Bu özellikler rezervasyon yaptırmaktan konser bileti ya da Bitcoin almaya yahut ulaşım hizmetlerine erişmeye kadar çeşitleniyor.

WeChat’in “anlar” denen fonksiyonu Instagram’daki hikâyelere çok benziyor, “kanallar” fonksiyonu ise TikTok gibi video paylaşmaya yarıyor. Bir diğer önemli özellik de 2017’de kullanıma sunulan mini-programlar; bu programlar uygulama içinde çalışıp kullanıcıların diğer hizmetlerle etkileşimine imkân sağlıyor. Bu mini-uygulamalar hızlıca yükleniyor ve bu işlemin AppStore üzerinden yapılmasına gerek olmadığından WeChat böylelikle bir uygulama platformu işlevi kazanmış oluyor.

Günlük 1.5 milyar mesaj, 1.26 milyar aylık aktif kullanıcı ve işlerinde WeChat’i kullanan 3 milyon şirket WeChat’i hâlihazırda dünyadaki bir numaralı anlık mesajlaşma uygulaması hâline getiriyor. Uygulama artık e-ticaret ve ödeme gibi hizmetleri bir arada sunan bir sosyal medya platformu olarak işliyor. WeChat Pay adlı ödeme hizmeti ile günde bir milyardan fazla para transferi işlemi gerçekleştiriliyor.

WhatsApp’ın aksine WeChat mesajları uçtan-uca şifreli değil. Kullanıcı verileri Çinli yetkililerin erişimine talep etmeleri durumunda açılıyor, yetkililer ilke olarak sadece (kim, ne zaman, kime vs. gibi bilgileri içeren) metaveriyi değil, doğrudan mesajın içeriğini de okuyabiliyorlar. Dünyanın en yaygın olarak kullanılan uygulamalarından biri olan WeChat’in veri koruma bakımından çok ciddi sorunları var. Hatta Mozilla Vakfı hepten kullanılmamasını öneriyor ama bu elbette Çin halkı için söz konusu edilebilir bir öneri değil. Mozilla Vakfı yüz milyonlarca özel sohbet kaydının sızdırılması, LGBTQ dostu ve feminist hesaplara yakın zamanda yasak getirilmesi ve Çin devlet kurumlarının hesapları takip ettiği iddiaları gibi muhtelif meseleleri uygulamayı kullanmaktan kaçınma gerekçeleri olarak sıralıyor.

Mobil Ödemeler Nakit Ödemelerin Yerini Alıyor

Sokak satıcılarından yapılan alışverişlerden tutun taksi hizmetine kadar her türlü ürün ya da hizmetin satın alınışı sırasında artık standart hâle gelmiş şu soru duyuluyor: “Alipay mi, WeChat mi?” Çin’de ödeme uygulamaları son derece yaygın olarak kullanılıyor. 2020 yılı Aralık ayı itibariyle Çin’de mobil ödeme uygulamalarının 852.5 milyon kişi civarında kullanıcısı bulunuyordu. 2020 yılında Çin’de mobil ödeme işlem sayısının eriştiği düzey 123.22 milyardı. Alipay ve WeChat Pay ödemeleri nakit alışverişin yerini büyük oranda almış durumda.

QR kod kullanarak temassız ödeme yapmak da artık Çin’de standart bir uygulama. İster çevrimiçi olsun isterse yüz yüze, etkinlik biletleri, tren biletleri, konaklama gibi hizmetleri akıllı telefonla satın almak artık tamamen olağan. Arkadaşlar arasında hesapların bölüşülmesi ve (WeChat yoluyla) “kırmızı zarf” göndermek (özel günlerde hediye olarak küçük miktarda para verilmesi biçimindeki Çin geleneği) de günlük yaşamın birer parçası. Hangzhou-merkezli Alibaba’nın Alipay uygulaması 640 milyon aylık aktif kullanıcıyla benzerleri arasında en yaygın olanı.

CC BY-ND 2.0, Statista Küresel Tüketici Anketi

Google’ın açık-kaynaklı Android işletim sistemi Çin’de egemen durumda, akıllı telefonların yüzde 80’inde kullanılıyor; bu durum dünya genelinde de aşağı yukarı böyle. Çin’de Google Play ulaşılabilir olmadığı için birçok başka çevrimiçi uygulama dükkânı onun boşluğunu dolduruyor. Bu dükkanların önde geleni ise Huawei firmasının hâlihazırda 530 milyon aylık aktif kullanıcısı bulunan AppGallery’si.

Pandemi Sırasında Yaşanan Gelişmeler

Çin 2020 yılı Şubat ayında ulusal ölçekte bir temas-izleme uygulamasını kullanıma sokan ilk ülke oldu. Sağlık Kodu uygulaması Alibaba ve Tencent tarafından geliştirildi. Kullanıcılar uygulamaya Alibaba ya da WeChat üzerinden erişiyorlar ve tam adları, telefon numaraları ve kimlik kartı bilgileri kayıt altında tutuluyor. Depolanan bilgiler arasında seyahat geçmişi, adres ve tıbbî kayıtlar bulunuyor. Uygulama, kişilerin anlık sağlık durumlarını belgeleyip risk düzeylerini kırmızı, sarı ve yeşil biçiminde tanımlayan QR kodları oluşturuyor.

Yine de söz konusu uygulama istismara açık. Uygulamanın statüsünü tıbbî gerekçeler dışında değiştirmek yasalara aykırı olsa da, kişilerin ya da grupların siyasî nedenlerle statülerini değiştirmeye zorlandıkları bildiriliyor, bu durum da onların hareket özgürlüğünün kısıtlanmasına yol açıyor.

Her şeye karşın uygulama Çin’de yüksek oranda kabul görmüş durumda, halkın yüzde 80’i uygulamaya olumlu yaklaşıyor. Bu oran ABD’de yüzde 39, Almanya’da ise yüzde 41.

Çinli uygulama şirketleri dünyanın en büyük ulusal dijital pazarındaki yerlerini sağlamlaştırmış durumda.

Çin’deki durumun aksine Almanya’da Kovid uygulamaları çok daha geç geliştirildi ve tasarımları ve verileri ele alış biçimlerindeki en belirgin yönler anonim oluşları, kullanımlarının seçimlik oluşu ve verileri korumaya özen gösterilişiydi. Buna rağmen kabul görme oranları ve aktif kullanıcı sayıları Çin’deki muadillerinin çok gerisinde kaldı.

Bu gelişme ulusal sağlık politikalarının özel şirketlerin hizmetleriyle uyumlulaştırıldığının ve diğer yandan bu şirketlerin de Çin’in resmî kampanyalarının, etkinliklerinin ve sosyo-politik hedeflerinin güdümüne girmeye gönüllü olduğunun göstergesi. Bu durum pandemi boyunca azalmak bir yana, yoğunlaştı.

Bu önemli bir ekonomik etken hâline de geldi. Hangzhou’da e-ticaret grubu Alibaba ile iki devlet şirketinin kurduğu ortaklığa saniyede 25.000 sorgulamayı işlemleyebilen bir temas-izleme sisteminin 12 ay boyunca işletilmesi ihalesi verildi.

Kovid uygulamalarının küresel ölçekte benimsenme oranları Metrics, Kosta & Habich-Sobiegalla, 2020

Küresel Pazarın Ele Geçirilişi

Çin’in dijital ekonomisi olgunlaştı ve düzgün biçimde oluşturulmuş uygulamalar üretir hâle geldi. Her ne kadar uygulamalar başlangıçta genellikle orijinalleri Kaliforniya’da üretilmiş olan ürünlerin taklitleri idiyse de yine de Çin pazarına egemen olmayı başardılar; bilhassa Çin’in rakip ABD şirketlerinin erken bir evrede ülkeden çekilmesini koşullayan izolasyon politikaları sayesinde edinilen bir başarı bu. Bu şirketler dünyanın en büyük ulusal dijital pazarındaki yerlerini sağlamlaştırmış durumda. Taklit etme ve ulusal pazarı izole etme aşamasını ulusal ölçekte büyüme ve konsolidasyon aşaması takip etmişti. Şimdi ise üçüncü aşamaya geçilmiş hâlde: küresel pazarın ele geçirilmesi.

Uluslararasılaşmanın hâlihazırdaki en başarılı örneği TikTok. ByteDance firmasının DouYin’in bir varyasyonu olarak ve uluslararası pazara yönelik ürettiği uygulama 2017 yılı Eylül ayından beri Apple Store ve Google Play üzerinden indirilebiliyor. O zamandan beri TikTok dünya çapına toplamda 3 milyar kere indirilmiş durumda ve bugüne kadar hiçbir uygulama bir milyar kullanıcı çıtasına TikTok kadar hızlı ulaşmış değil. TikTok 1.4 milyar aylık aktif kullanıcı sayısıyla tüm zamanların en başarılı uygulaması.

TikTok Çin’in dijital ekonomisinin gelişimindeki üçüncü aşamayı simgeliyor. WeChat’le beraber TikTok kendisini Silikon Vadisi’ndeki öncülerinin gölgesinden kurtarmış Çin kökenli uygulamaların dünyaca ünlü bir örneği. 37 yaşındaki kurucusu Zhang Yiming yakın zamanlarda verdiği bir röportajda şunu vurguluyor: “Biz bir ABD şirketinin kopyası değiliz; ne ürün ne de teknoloji bakımından.” Stratejik ve Uluslararası Çalışmalar Merkezi’nden Samm Sacks şunları söylüyor: “[...] Çin’in internet şirketleri artık basit birer ‘kopyacı’ ya da batılı firmaların klonu değil; onlar küresel pazara doğru genişleme yönünde büyük bir gayret sarf ediyorlar.”

Gerçekten de uluslararası şirketler artık Çin’deki trendleri belirlemeye çalışıyor ve Çinli start-up firmalarının fikirlerini uygulamaya yöneliyorlar.

Timo Daum

24 Kasım 2022

Kaynak

Sıradaki yazı: “Platform Kapitalizmi Toplumun Hizmetinde mi?”